St-Lambertus Grote Spouwen

De oudste bewoningssporen dateren uit de prehistorie. Uit de Gallische periode werd een ronde hut opgegraven met een diameter van circa 4 meter, met rechthoekige, ingediepte haard en naar het westen gekeerde, vooruitspringende ingang. Er werden ook vondsten gedaan uit de Romeinse periode; er werden bovendien sporen van de centuriatio geconstateerd; op één van de percelen bevond zich een tumulus, die bij een vrij belangrijke villa hoorde.

Grote-Spouwen wordt voor het eerst vermeld in 1181 als Spalden. Het was een Loonse heerlijkheid, achtereenvolgens in het bezit van de families van Gelinden (14de-, 15de eeuw), vanden Bosch (1468-1538, 1617-1649), van Mopertingen (1538), van Bodbergen (1649) en de Copis (1701). De schepenbank sprak Luiks recht en ging in beroep bij de Luikse schepenbank. De gehuchten Klein-Membruggen en Weert waren wijken die over een eigen burgemeester beschikten; Weert was een afzonderlijk Loons leen. Op het grondgebied van de gemeente bevond zich een Loons laathof, in de 18de eeuw in het bezit van de landcommandeur van Alden Biesen. De abdij van Hocht bezat een belangrijk terrein met onder meer een grote pachthoeve. De abdij van Hocht had het begevingsrecht en de tienden van de Sint-Lambertuskerk.

Grote Spouwen is een typische Haspengouwse landbouwgemeente, zonder industrie. Dit bracht in een recente periode een vrij grote uitwijking mee, en nog bestaat het grootste deel van de actieve bevolking uit forenzen. Het stratenpatroon bleef in de loop der eeuwen herkenbaar behouden: de belangrijkste bewoningsconcentraties werden en worden gevormd door de huidige Pastorijstraat, waaraan steeds de kerk lag, de Grote-Spouwenstraat, de Papestraat en de Sapstraat. Twee nieuwe assen ontstonden in de tweede helft van de 19de eeuw: de Rode Kruislaan, ten noordwesten van de dorpskern, die uitmondt in de steenweg van Bilzen naar Maastricht, en de Riemsterweg aan de oostelijke zijde van de kern, de steenweg van Bilzen naar Riemst. De bebouwing in de dorpskern heeft van oudsher een aanzienlijk aantal grote vierkanthoeven omvat: op de Ferrariskaart (1771-1777) worden er negen aangeduid, een aantal dat iets opgelopen is in de eerste helft van de 19de eeuw (Atlas van de Buurtwegen, 1841-1846).

In de loop van de tweede helft van de 19de eeuw komen er nog een paar bij. Het dorpsgezicht wordt er nog steeds in belangrijke mate door gemarkeerd, hoewel de constructies van de laatste decennia een lintbebouwing aan de belangrijkste straten hebben doen ontstaan, die niet kenmerkend was voor het oorspronkelijke patroon. Van 1971 tot 1976 was Grote-Spouwen de spilgemeente van de fusiegemeente Spouwen, waartoe ook Kleine-Spouwen behoorde.

De huidige, neoclassiscistische zaalkerk van 1840, vergroot in 1926 (sacristieën en zijkoren?), vervangt een classicistische kerk, waarvan de bouw mogelijk begonnen werd in 1727, tijdens het abbatiaat van Theresa van Leefdael, abdis van Hocht, zoals aangeduid door een hergebruikte gevelsteen in de plint van de toren; deze kerk werd op 27 juni 1778 ingewijd. Van een nog ouder gebouw rest de mergelstenen toren uit de 15de eeuw. De plattegrond beschrijft een driebeukige zaalkerk van drie traveeën met ingebouwde westelijke toren, een koor van een rechte travee met halfronde sluiting, geflankeerd door absidiale zijkoren, op hun beurt geflankeerd door sacristieën.

Mergelstenen, ongelede toren onder ingesnoerde naaldspits (leien). Oculus boven het portaal, en in elke zijde een rondboogvormig galmgat; geprofileerde kroonlijst. Neoclassicistisch, rechthoekig portaal in een omlijsting met hergebruikte, geprofileerde, kalkstenen posten uit de 18de eeuw en een recentere, hardstenen latei met druiplijst en opgeschilderd chronogram met datering 1772. Kalkstenen plint waarin een grafsteen en een gevelsteen werden verwerkt (zie Mobilair). Bakstenen schip onder zadeldak (leien). Mergelstenen band aan het koor. Bakstenen rondboogvensters met hardstenen lekdrempel; drielichtvensters aan de zijkoren.

Bepleisterd interieur. Schip en zijbeuken gescheiden door zuilen met lijstkapiteel, die een omlopend entablement dragen met trigliefenmotief. Overdekking door middel van een tongewelf op gordelbogen. Kruisribgewelven tussen rondbooggordelbogen over de zijbeuken. Halve koepel over het koor. Mobilair: beeld van Christus aan het kruis, gepolychromeerd hout (16de eeuw); beeld van Sint-Job, gepolychromeerd hout (16de eeuw); beeld van Sint-Lambertus, gepolychromeerd hout (17de eeuw). Neoromaans altaar, witte steen en gepolychromeerd hout (begin 20ste eeuw); twee biechtstoelen, régence/rococo, eik (derde kwart 18de eeuw). Doksaal met eikenhouten balustrade (18de eeuw); orgelkast, eik (circa 1875). Ingemetst in de plint van de toren: fragment van kalkstenen grafsteen met vroeg-gotisch opschrift: LIG.GODEFRI[.]; fragment van een gevelsteen met het wapen van Theresa van Leefdael, abdis van Hocht en opschrift: ANNO 1727. Hardstenen grafkruisen op het kerkhof: grafkruis van Renerus Prenten (+ 1757) en Maria Hardy (+ 1747); grafkruis van Henricus Leesen, pastoor van Grote Spouwen (+ 1763); grafkruis van kapelaan Hardy (+ 1842); grafkruis van Rolandt Rosen (+ 1732)en Chatharina Phlipens (+ 1728); grafkruis van Jan Pellers (+ 1691); grafkruis van Renier Hardy (+ 1844) en Willem Hardy (+ 1845); grafkruis van Jan Gielen (+ 1668); grafkruis van Jan Gubbels van Spauden, gotisch; grafkruis van 1801; grafkruis van Jan Dooms, smid van Grote Spouwen (+ 1730) en Maria Hermans (+ 1732); grafkruis van Geurt Philippus (+ 1707), Oda Meikens (+ 1690), Joannes Daerden (+ 1711) en Willem Philippus (+ 1692).

Het orgel, parochiekerk Sint-Lambertus, is beschermd als monument omwille van het algemeen belang gevormd door de: sociaal-culturele waarde, historische waarde Het orgel is een getuige van het bescheiden maar degelijk vakmanschap dat in het midden van de 19de eeuw nog aanwezig was in deze regio. Het is een pretentieloos dorpsorgel dat efficiënt zijn functie voor deze dorpsgemeenschap vervult.